Spis treści
Zaratusztrianizm to stara i trochę tajemnicza religia, o której najwcześniejszym rozwoju nie wiemy wystarczająco wiele. Braki w naszej wiedzy są wyjątkowo kłopotliwe jeśli chodzi o okres, w którym religia Zaratustry mogła wejść w kontakt z religią Mojżesza. Okres, który umożliwiał ten kontakt to lata pobytu Izraelitów w niewoli babilońskiej. Wiele uderzających podobieństw tej religii do doktryny chrześcijańskiej, a także zaskakująca przychylność zaratusztriańskiego króla Dariusza względem Świątyni Izraela, a także nazwanie Cyrusa mesjaszem, każe postawić pytanie: Co Żyd usłyszał od Zaratustry?
Wierzenia zaratusztrianistów
- że istnieje jeden bóg – Ahura Mazda
- który ma odwiecznego przeciwnika, Angra Mainju
- że Ahura Mazda stworzył świat
- że u końcu czasów objawi się zbawiciel (Saoszjant)
- w istnienie piekła i nieba
- w sąd następujący zaraz po śmierci
- w zmartwychwstanie i Sąd Ostateczny, po których nastanie królestwo Boga[1]
Zaratusztrianizm to, jak mówią jego współcześni wyznawcy, najstarsza monoteistyczna religia świata. Jej prorokiem był Zaratustra, który objawił boga Ahura Mazdę (Pan Mądry). Ahura Mazda to najwyższe bóstwo, które wespół z Jazatami (pomagającymi mu świętymi; pierwotnie bogami) walczy ze złem, reprezentowanym przez Angrę Mainju (Zły Duch). Angra Mainju także posiada pomocników, których nazywa się Dewami. Ahura Mazda u końcu czasów, za pomoca Soanszjanta (Zbawiciela) będzie sądził wszystkich ludzi i oddzieli złych od dobrych za pomocą ognia. W tym celu nastąpi powszechne zmartwychwstanie, dobrzy ludzie pójdą do nieba, a źli do piekła. Obie destynacje będą miały wymiar wieczny[3].
Święta księga zaratusztrianizmu
zaratusztrianizmu
Święta księga zaratusztrianizmu, Awesta, dzieli się na wiele części, z których najstarsze są Gaty, napisane prawdopodobnie przez samego Zaratustrę. Datą ich powstania zajmiemy się za chwilę. Pierwotna postać Awesty nie jest znana, wyjątek stanowią tu wspomniane Gaty. Cała reszta pism została zniszczona przez Aleksandra Macedońskiego. W latach 226-240 n.e. na polecenie założyciela dynastii Sasanidów, Ardaszira, została przeprowadzona próba odtworzenia pierwotnego kształtu Awesty. W III w. n.e. zrekonstruowany tekst został uzupełniony przez kapłana Tansara i ostatecznie zredagowany za Szapura II (309–379). Nie mamy więc dostępnego oryginalnego dzieła, które zawierałoby pełną naukę Zaratustry.
Pochodzenie zaratusztrianizmu
- Ahura jest imieniem najwyższego boga w mazdaizmie, podczas gdy w wedyzmie Asura jest nazwą grupy bogów, w skład której wchodzi m. in. Mitra (król Cyrus będzie potem wyznawcą mitraizmu)
- bóg, który strzeże wejścia do nieba w mazdaizmie nosi imię Mitra, tak samo jak wedyjski Mitra, jeden z Adijtów.
- Indra jeden z bogów wedyjskich, w mazdaizmie staje się księciem demonów (z kolei w buddyjskich sutrach jest nazywany Panem Dewów)
- Yama w wedyzmie jest pierwszym człowiekiem, który umarł, zostając tym samym bogiem śmierci, w mazdaizmie występuje pod imieniem Yima (pod podobnymi literacjami pojawia się także m. in. w buddyzmie)
- soma jest napojem, który w obu religiach zajmuje centralne znaczenie
- Atrawani to nazwa kapłanów w obu religiach, którzy zajmują się płomieniem świętego ognia[4]
Poza tymi podobieństwami (polegającymi przede wszystkim na nazewnictwie) istnieje jednak także kilka znaczących różnic (światopoglądowych i teoriopoznawczych). Indyjski wedyzm, w szczytowym okresie braminizmu uciekał się do myślenia spekulatywnego oddalając się tym samym od świata, który został uznany za nierealny. Zbawieniem, do którego drogą była medytacja, stało się wyzwolenie od nieprzerwanego cyklu wcieleń. Tak skonstruowany światopogląd przypisuje się warunkom przyrodniczym i kulturowym, w których przyszło wedyzmowi zaistnieć.
Dla odróżnienia, warunki irańskie, nieprzyjazny klimat (upał w dzień, mróz w nocy), sprawiały, że życie było ciągłą walką o przetrwanie. Walka z siłami przyrody, czy z pustynnymi nieprzyjacielami była uważana za walkę z siłami zła. Myślenie spekulatywne i medytacja nie były sposobami na walkę z tymi siłami, ale były nimi zaradność, siła i organizacja. Cechy te później pozwoliły zbudować silne imperium, którego Indie nigdy nie posiadały. Mazdaiści nie szukali zbawienia w ucieczce od świata, ale w pokonaniu złych sił w nim panujących.
Zaratusztrianizm nie jest jednak zreformowanym wedyzmem, lecz reformacją starszej irańskiej religii dokonanej przez mazdańskiego proroka[5]. Wedyzm dostarczył jedynie materiału i tła religijnego, natomiast postać Zaratustry na tej bazie stworzyła nowy system religijny[6]. Religia, która powstała w ten sposób przybrała postać monoteizmu, który nie był jednak wyraźny ani konsekwentny. Pierwiastki dobra i zła w mazdaizmie są silnie personifikowane, dlatego trudno nie odnieść wrażenia, że rysuje on dualistyczny obraz świata. Co więcej istnienie dobra i zła zostało ściśle uwarunkowane wzajemnymi zależnościami tworząc system równowagi. Ten dualizm nie wynikał, jak się zdaje, z natury mazdaizmu, lecz raczej z przemyśleń jego założyciela i był odpowiedzią na problem istnienia zła na świecie. Ahura Mazda, który jest personifikacją dobra, nie mógł być w żaden sposób odpowiedzialny za istnienie zła[7]. Za zło w mazdaizmie obarczony jest Angra Mainju i jego Dewy. Ten odwieczny podział na dobro i zło, kiedyś zostanie przezwyciężony.
Obecnie uważa się, że przypisywany Zaratustrze politeizm wziął się z błędnej interpretacji nauk proroka przez jego późniejszych wyznawców. Dualizm miałby dotyczyć tylko moralnego porządku świata i moralnego wyboru, a nie kosmogonii[8]. Interpretacja pewnych fragmentów Gat pozostaje jednak problematyczna. Dla przykładu w Jaszcie 30 znajdujemy opis stworzenia świata: “Dwa pierwotne Duchy, które objawiły się jako Bliźniaki, jak Dobry i Zły, w myśli, słowie i działaniu… I gdy te dwa Duchy się zeszły na początku, ustanowiły życie i nie-życie”[9]. Dobry Duch to Spenta Mainju (Duch Święty), a Zły Duch to Angra Mainju (Niszczycielski Duch). Obecnie dostrzega się supremację Ahury Mazdy nad tymi duchami, przyznając Zaratustrze przekonania monoteistyczne[10], jednak kwestia ta dla wielu nie pozostaje dostatecznie wyjaśniona[11]. Rozstrzygnięcie na którąkolwiek ze stron ułatwiłoby zrozumienie relacji jaka zaszła między zaratusztrianizmem a judaizmem i chrześcijaństwem.
Zaratustra, prorok zaratusztrianizmu, był myślicielem, który zreformował religię swojego ludu (początkowo bez sukcesów). Swoją misję naprawiania świata, poprzedzoną dziesięcioletnim okresem przygotowania, Zaratustra rozpoczął w wieku 30 lat[12]. Opisy jego życia zachowane w Aweście, w częściach napisanych w języku Pahlawi, są całkowicie fikcyjne[13]. Uznaje się jednak, że jest on autorem Gat, które zawierają noty autobiograficzne nienoszące śladów mitologicznych. Lata jego życia pozostaną jednak tajemnicą. Grecy podawali, że żył on 5000 lat przed wojną trojańską lub 6000 lat przed Platonem[14]. Jeśli uznać Zaratustrę za autora Gat, lata jego życia przypadałyby na XIV-XIII w. p.n.e.[15]. Irańscy teologowie podają rok 1000 p.n.e. lub lata wcześniejsze[16]. Bundahishn, zaratusztriańska encyklopedia zbierająca materiały z VIII i IX w. n.e. podaje datę dnia narodzin Zaratustry na “258 lat przed Aleksandrem Wielkim”, co daje rok 660 p.n.e.[17] Za zbliżonymi datami optują także inni: E. W. West podaje 660-583 p.n.e, Herzfeld 570-500 p.n.e.[18], a Nyberg 485 p.n.e.[19].
Zaratusztranizm a Żydzi w niewoli babilońskiej
znaleziony w 1879 roku w Iraku
Zaratusztrianizm pojawił się na terenie dzisiejszego Iranu i został spopularyzowany w czasach imperium Medo-Perskiego (VII w. p.n.e.). Persi podbili Babilon w 539 r. p.n.e. pod Cyrusem, a Egipt w 525 r. p.n.e. pod Kambyzesem (529-522 r. p.n.e.)[20]. Król Cyrus jest wspomniany w Piśmie Świętym w 2 Księdze Kronik, w Księdze Ezdrasza oraz w Księdze Izajasza; użyte jest w stosunku do niego określenie משיח (hebr. mesjasz), którego wybrał sam JHWH, aby poddał sobie narody (Iz 45,1). Nie jest jednak pewne czy rzeczywiście był on propagatorem zaratusztrianizmu, ponieważ słynny Cylinder Cyrusa[21], oraz źródła greckie przedstawiają go jako politeistę, czczącego Marduka i Hestię[22]. Po śmierci następcy Cyrusa, Kambyzesa II, wybuchły poważne rewolty osłabiające panującą religię. Dopiero wnuk Cyrusa, Dariusz I (521-485 r. p.n.e.) przywrócił dawny porządek. Inskrypcje autorstwa Dariusza wielokrotnie określają go jako wiernego sługę Ahura Mazdy[23], choć uznawał on także “innych bogów”[24].
Wpływ zaratusztrianizmu na Stary Testament
W okresie pobytu Izraelitów w Babilonii zostały napisane liczne księgi Starego Testamentu: Księga Izajasza, Ezechiela, Daniela (być może), Zachariasza. Co ciekawe w literaturze żydowskiej właśnie w tym okresie pojawiły się nowe wierzenia i idee. W Księdze Daniela wzrosło znaczenia aniołów, przypisane są im ważne zadania i co ciekawe dostali imiona. W tym samym czasie w Księdze Izajasza i Ezechiela kształtowała się koncepcja Mesjasza i zmartwychwstania w Dniu Ostatecznym. Wszystkie te wierzenia w podobnych formach zostały zapisane przez Zaratusztrę w Gatach, pytanie tylko czy były pomysłem Zaratustry czy nie? Z całą pewnością koncepcja mesjasza, a także zmartwychwstania nie może wywodzić się z kręgów irańskich, czy jeszcze dalszych indyjskich, ponieważ tamte systemy religijne poddawały się myśleniu dualistycznemu i spekulatywnemu. Rozwijały one wierzenia, w których śmierć, a właściwie wyzwolenie z powtórnych narodzin było czymś najbardziej pożądanym. Mesjasz i zmartwychwstanie to wierzenia, które mogą powstawać w religiach monoteistycznych, w których śmierć jest końcem. Mesjasz i zmartwychwstanie są wtedy przezwyciężeniem końca. Wielce prawdopodobne zatem, że irański reformator religijny w judaizmie znalazł inspirację do rozwoju swojego systemu religijnego.
Wpływ zaratusztrianizmu na Nowy Testament
Ciekawym zwrotem w myśleniu autorów biblijnych, którzy ze swym żelaznym monoteizmem nigdy nie dawali postaci szatana dużej autonomii jest zrobienie z niego wroga ludzi i Boga. Początkowo określenie szatan שָׂטָן było określeniem przechodnim używanym w odniesieniu do różnych aniołów i ludzi[26]. W Nowym Testamencie, pod wpływem jak się wydaje niedookreślonych wpływów, zaszła pewna zmiana względem prezentacji szatana. Stał się on realnym przeciwnikiem ludzi, chodzącym wokół jak lew ryczący. Chrześcijanie mogą mu się przeciwstawiać, a nawet gromić w imieniu Pana Jezusa. Chociaż Nowy Testament wciąż podtrzymuje, że za wszelkie zło odpowiedzialny jest człowiek i główny bój toczy sam ze sobą, to jednak obok tego rozumowania pojawia się myśl, że walkę toczymy “nie z krwią i z ciałem, lecz z nadziemskimi władzami, ze zwierzchnościami, z władcami tego świata ciemności, ze złymi duchami w okręgach niebieskich” (Ef 6,12). Paweł nazywa szatana nawet “bogiem świata tego” (2Kor 4,4) a ewangelista Jan pisze o “władcy tego świata” (J 12,31). Zaratustra pisał, że Dewy mogą wpływać na człowieka i prowadzić go do złego, a jego najwyższy zły bóg Angra Mainju był równie potężny co Ahura Mazda. Można spytać, czy autorzy nowotestamentowi, a wcześniej autorzy pism judeochrześcijańskich (apokryfów) właśnie w zaratusztrianizmie znaleźli inspirację to opisywania postaci szatana?
Być może nazwy głównych stronnictw żydowskich w okresie życia Jezusa swoje korzenie mają w czasach niewoli babilońskiej i kontaktu z zaratusztrianizmem. Richard Seddon sugeruje przemyślenie pochodzenia obu nazw, wskazując, że wyraz hebrajski פָּרָשׁ od którego pochodzi określenie “Faryzeusz” może być formą słowa “Pers” lub “perski”, a “Saduceusz” może pochodzić od rdzenia צָדַקi znaczyć “ortodoksyjny”. Faryzeusze, jak przekazuje Pismo Święte, wierzyli w zmartwychwstanie i aniołów, natomiast Saduceusze nie (por. Dz 23,8). Być może Faryzeusze przejęli tę wiarę od perskich zaratusztrianistów, podczas gdy Saduceusze pozostali wierni Torze, w której takiej wiary nie znajdujemy[33].
Zaratusztriański zbawiciel
Wyraz “soaszjant” można przetłumaczyć jako “ten, który przyniesie korzyści” lub “ten, którego dzieło będzie korzystne”. Z kontekstu w którym ten wyraz się pojawia możliwe jest również tłumaczenie jako “odkupiciel” lub “zbawca” (Jt. 44,12). Oprócz tego, wyraz ten pojawia się w liczbie mnogiej i odnosi się do uczestników zbawienia (Jt. 48,12). Zaratustra w Gatach użył tego wyrazu również w odniesieniu do siebie, ale w taki sposób jakby miał na myśli czasy zbawienia, leżące daleko w przyszłości (Jt. 48,9). Ze sposobu użycia tego wyrazu można wnioskować, że “soaszjant” nie był wyrazem używanym przez Zaratustrę w sposób techniczny – nie oznaczał zawsze tej samej osoby[35].
Przechodząc do tekstów Pahlavi można dostrzec zmianę w prezentacji “soaszjanta”. Dowiadujemy się z nich, że nasienie Zaratustry zostało zachowane w pewnym jeziorze i zapłodni ono trzy kobiety, w odstępie co tysiąc lat, a następnie urodzą one po jednym potomku (Dk. VII, 8, 51-60; VII, 9, 18-23; VII, 10,15-19). Takie narodzenie można określić “narodzeniem z dziewicy”. Trzeci z tych braci będzie nosił imię “Soszjant”. Jaszta 19,92 przedstawia go jako powstającego do życia z wód jeziora Kawasta. Funkcją Soaszjanta po zwycięstwie nad złem będzie odbudowanie świata, rządzenie ludźmi, którzy nie będą zapadać na choroby, starzeć się i będą żyć wiecznie (Jt. 19,89). Wreszcie nastąpi powszechne zmartwychwstanie, którego dokona Soaszjant (Ir. Bd. 34,3), następnie pokona złego ducha i zniszczy śmierć.
Biblijny Zbawiciel
W Piśmie Świętym, jak już zostało wspomniane, szatan nie stanowił odwiecznego przeciwnika Boga JHWH, nie pozwalał na to żelazny monoteizm. Tym samym oczekiwanemu (albo lepiej powiedzieć, przeczuwanemu) Mesjaszowi nie przypisywano zadania pokonania szatana. Mesjasz żydowski miał przede wszystkim pokonać wrogów Izraela! W Nowym Testamencie natomiast, pokonywanie mocy szatana (Mk 3,23), gromienie demonów i ostateczne zniszczenie szatana wydaje się być jednym z ważniejszych zadań Mesjasza. W Liście do Kolosan 2,15 śmierć Jezusa na Krzyżu jest interpretowana jako “rozbrojenie nadziemskich władz i zwierzchności, wystawienie ich na pokaz i odniesienie nad nimi triumfu”.
Zaratusztriańscy magoi u żłóbka Jezusa
Istnieje jeszcze jedno powiązanie łączące Nowy Testament i religię zaratusztriańską, a mianowicie wzmianka o magach przybyłych ze Wschodu na narodziny Mesjasza (Mat. 2,1-12). W Gatach, Zaratustra swoich uczniów nazywa maga, w młodszych częściach Awesty napotykamy termin magawan. Greckim ekwiwalentem tego wyrazu jest μάγοι (magoj), które po raz pierwszy w greckiej formie zostało użyte przez Herodota w połowie V w. p.n.e. (Histories 7.19). Wiemy, że religia Zaratustry dominowała w Babilonie za panowania króla Cyrusa[29]. Wcześniej, gdy Babilonem władał Nabuchodonozor namiestnikiem królestwa był Daniel (Dn 2,48). Był on także zwierzchnikiem wszystkich חכים co tłumaczone jest przeważnie jako “magowie” lub “mędrcy”. Choć większość teologów dotąd datowała Księgę Daniela na 165 r. p.n.e.[30], pojawiają się czasami argumenty lingwistyczne, archeologiczne oraz szczegóły dotyczące kultury babilońskiej przemawiające za datowaniem Księgi Daniel na okres wcześniejszy[31]. Daje to poważny asumpt do założenia, że religia zaratusztriańska skorzystała z obecności ludu Izraela w Babilonie, a także ze zwierzchnictwa nad nimi Daniela. Jeśli znali oni jego Księgę, znali również przepowiednię o przyjściu Mesjasza, a także dokładną datę jego przyjścia[32].
Zaratusztriańscy maga przybyli do Betlejem kierowani pewną Gwiazdą. Czy jest możliwe, że pojawienie się tej Gwiazdy i jej wskazanie na Mesjasza zapowiedział Balaam, midianicki prorok (Lb 24,17)? Balaam oraz Jetro, midianicki kapłan (Wj 18,12), teść Mojżesza, należeli do Midianitów. Midianickie plemię w późniejszym czasie dostało się pod panowanie Medo-Persji. Mesjańska przepowiednia mogła zatem od najdawniejszych czasów być obecna w judaizmie oraz religii irańskiej, później zreformowanej przez Zaratustrę.
Podsumowanie
Podsumowując, trzeba powiedzieć, że wiele uderzających podobieństw zostało dostrzeżonych.[38] Jednak środowisko badaczy pozostaje nieprzekonane co do tego, czy podobieństwa świadczą o wpływie zaratusztrianizmu.[39] Relację między zaratusztranizmem a judaizmem i później chrześcijaństwem należy rozumieć w ten sposób, że użyczony został pewien sposób obrazowania, a nie tak, że całkowicie obca idea wdarła się do judaizmu. Nie jest wysoce prawdopodobne, aby jedna religia przejęła od drugiej jakiś koncept, jeśli ten nie pasowałby do jej systemu. Powiedzenie, że to wpływ zaratusztrianizmu na judaizm doprowadził do wyklarowania się idei zmartwychwstania, Mesjasza czy szatana jest tym samym co powiedzenie, że w łonie judaizmu nie było nic, co mogłoby doprowadzić do podobnych rezultatów.
Pobyt Żydów w Babilonie z pewnością znalazł oddźwięk w ich pismach, ciężko jednak znaleźć dowód na to, że Żydzi przejęli coś z religii zaratusztrian. Jak już było wspomniane, nie jest pewne na ile zaratusztrianizm był dla żydów w Babilonie widoczny. Ani Cyrus, ani Dariusz nie byli jego agresywnymi propagatorami, właściwie dowody archeologiczne wskazują na ich luźny stosunek do wyznawanych bóstw. Być może “religia królów” różniła się od “religii kapłanów” i dalej od “religii ludu”, ale jeśli tak to trzeba pamiętać, że kasta kapłanów, maga, była w Babilonie pod panowaniem Daniela, który był Żydem! Jeśli, ktoś miał mieć na kogoś wpływ to raczej Daniel na kapłanów. Znamienne jest, że do języka hebrajskiego po pobycie w Babilonie nie przeniknęły żadne irańskie określenia religijne czego moglibyśmy się spodziewać, lecz tylko te należące do słownictwa sądowniczego.
Wszelkie kontakty Żydów z obcymi kultami, do których dochodziło po wejściu do Kanaanu, a było ich wiele (Baal, Aszera, Tammuz), prowadziły do ostrego wystąpienia któregoś z proroków i wypowiedzenia słów potępienia. Zaskakuje fakt, że o kontakcie, jeśli do niego w ogóle doszło, z zaratusztrianizmem Pismo Święte milczy. Co więcej królowie Perscy, Cyrus i Dariusz, cieszyli się dobrą opinią wśród Żydów.
Co więcej, jeśli Zaratustra rzeczywiście zaczął działalność w VI w. p.n.e. i reformował starą religię irańską wykorzystując religię wedyjską, która jest wysoce dualistyczna mógł właśnie w judaizmie znaleźć zachętę do wyrażenia swojej wiary w sposób monoteistyczny. Gdyby to wpływ zaratusztrianizmu był silniejszy trudno byłoby wytłumaczyć, dlaczego judaizm przejął na przykład koncepcję uosobionego zła – szatana do swojego monoteistycznego systemu. Taka operacja doprowadziłaby do zaburzenia monoteizmu. W odróżnieniu od mazdaizmu, religia mojżeszowa z dużą odwagą głosi, ze Bóg JHWH jest odpowiedzialny zarówno za zło jak i dobro. Jest to nieunikniona i nie unikana konsekwencja żelaznego monoteizmu, takiego jakiego mazdaizm nigdy nie osiągnął.
Na koniec trzeba także zaznaczyć, że religia i związany z nią sposób obrazowania (mit) nie są wydumaną fikcją. Spełniają one rolę identyfikującą danych wyznawców. W micie znajdują się najgłębsze uczucia i lęki jakie człowiek żywi w stosunku do Boga i świata. Każda religia tworzy własny mit, który jest wyrazem jej, i tylko jej, wierzeń i w którym odbija się boskie objawienie. Nie jest zatem prawdopodobne by mit, będący produktem jednej religii, swobodnie, przeniknął do wierzeń drugiej religii. Takie stwierdzenie było całkowitym rozminięciem się z podstawowym sensem mitu. Jeśli zatem mówimy o wpływach jednej religii na drugą, stwierdzamy, że obie posiadały na tyle zbliżone mity, że możliwe było wypożyczenie obrazów bez zaburzania naturalnego rozwoju religii.
