Księga Rodzaju zawiera piękny i przemyślany opis stworzenia. Jego układ jest stroficzny z powtarzającym się refrenem co sugeruje, że został skomponowany jako pieśń.  Wiele innych jego fragmentów także wskazuje, że hymn ten śpiewano z okazji pewnego święta. Co do treści zaś, chyba niewiele więcej miejsc w Piśmie Świętym rodzi tyle kontrowersji i tak bardzo dzieli chrześcijan. Kto choć raz sobie nie zadał pytania czy świat powstał w sześć dni? Nie o tym jednak chciałem w niniejszym tekście. Opis z Księgi Rodzaju jest opisem typu „logos” – Bóg operuje słowem, są też jednak w Starym Testamencie opisy stworzenia typu „chaoskampf”.

Opisy typu „logos”

Innymi słowy, chodzi o taki opis faktu stworzenia, w którym podmiotem jest Bóg, ale narzędziem słowo. Nazwa „logos” pochodzi z Ewangelii Jana 1, w której czytamy, że przez „Słowo” wszystko powstało co powstało. Mój profesor na uczelni kiedyś strasznie ubolewał, że w przekładach Nowego Testamentu mamy właśnie wyraz „słowo”, podczas gdy greckie logos ma mnóstwo znaczeń i można być pewnym, że Jan myślał nie o zwykłym słowie, a o Logosie – boskiej mocy porządkującej chaos. Poza Księgą Rodzaju znajdujemy jeszcze jeden bogaty i piękny opis stworzenia typu „logos”. Spójrzmy do Księgi Hioba 38, opis jest długi, więc ograniczę się tylko do wybranych jego części:

[bs_well size=”sm”]Potem Pan odpowiedział Jobowi […] Gdzie byłeś, gdy zakładałem ziemię? Powiedz, jeśli wiesz i rozumiesz. Kto wyznaczył jej rozmiary? Czy wiesz? Albo kto rozciągnął nad nią sznur mierniczy? Na czym są osadzone jej filary albo kto założył jej kamień węgielny? Gdy gwiazdy poranne chórem radośnie się odezwały i okrzyk wydali wszyscy synowie Boży? Kto zamknął morze drzwiami, gdy pieniąc się, wyszło z łona, gdy obłoki uczyniłem jego szatą, a ciemne chmury jego pieluszkami, gdy wyznaczyłem mu moją granicę i założyłem zawory i bramy […]”[/bs_well]

Poza tymi dwoma opisami, myśl, że Bóg stworzył świat rozumem i wydając rozkazy pojawia się jeszcze w Księdze Jeremiasza 10,12: „On stworzył ziemię swoją mocą, utwierdził okrąg ziemi swoją mądrością, a swoim rozumem rozpostarł niebiosa” oraz w Nowym Testamencie: „Przez wiarę poznajemy, że światy zostały ukształtowane słowem Boga, tak iż to, co widzialne, nie powstało ze świata zjawisk” (Heb 11,13).

Pozabiblijny opis typu „logos”

Zwolennicy teorii rozwoju religii od form pierwotnych barbarzyńskich do form wysublimowanych wskazują często, że opis z Księgi Rodzaju jest zbyt doskonały jak na swoje czasy, stąd musiał powstać stosunkowano późno – ostatnio króluje hipoteza, że opis ten powstał w III-II wieku p.Chr. Znamy jednak bardzo podobny opis pochodzący z II tysiąclecia p. Ch. – egipski „Hymn do Ptaha”. Poniżej zestawiam ze sobą paralelne fragmenty, po lewej „Hymn do Ptaha”, po prawej opis z Księgi Rodzaju.

Stworzenie człowieka na obraz i podobieństwo boże

[bs_well size=”sm”] [row] [column lg=”6″ md=”12″ sm=”12″ xs=”12″ ] „Wszystkie dusze zostały stworzone na obraz i podobieństwo Ptaha,
Wszystkie uformował on swoim sercem i słowem.”
[/column] [column lg=”6″ md=”12″ sm=”12″ xs=”12″ ]

„I stworzył Bóg człowieka na obraz swój. Na obraz Boga stworzył go. Jako mężczyznę i niewiastę stworzył ich.”
Rdz 1,27
[/column] [/row][/bs_well]

Odpoczynek po dziele stworzenia

[bs_well size=”sm”] [row] [column lg=”6″ md=”12″ sm=”12″ xs=”12″ ] „Po uczynieniu tego wszystkiego,
Ptah odpoczął.”
[/column] [column lg=”6″ md=”12″ sm=”12″ xs=”12″ ] „I ukończył Bóg w siódmym dniu dzieło swoje, które uczynił, i odpoczął dnia siódmego od wszelkiego dzieła, które uczynił.”
Rdz 2,2
[/column] [/row][/bs_well]

Kontestacja swojego dzieła

[bs_well size=”sm”] [row] [column lg=”6″ md=”12″ sm=”12″ xs=”12″ ] „… i był zadowolony ze swojej pracy.”
[/column] [column lg=”6″ md=”12″ sm=”12″ xs=”12″ ] „… i widział Bóg, że to było dobre.”
Rdz 1,27
[/column] [/row][/bs_well]

Jak mogło dojść do takiego podobieństwa? Tradycyjna teologia w autorze biblijnego opisu stworzenia widzi Mojżesza, a więc kogoś kto przez 40 lat wychowywał się i kształcił w Egipcie (por. Dz 7,22). Mnie podobieństwa nie zaskakują. Bardziej bym się dziwił, gdybym nie widział żadnych podobieństw. Mojżesz dostając objawienie nie odrzucił całej ówczesnej teologii, lecz ją zreformował, tak samo później uczynił Echnaton, czy chociażby Luter. Zestawione wyżej fragmenty wykazują, że autor biblijnego opisu stworzenia znał „Hymn do Ptaha” i zapożyczył z niego kilka metafor, jednak co do samego przesłania, stworzył zupełnie samodzielne i niezależne dzieło.

Opis typu „chaoskampf”

Jak wspomniałem na wstępie, Pismo Święte zawiera także opisy typu „chaoskampf”, czyli symbolizujące walkę z chaosem. Ponownie to Księga Hioba dostarcza nam materiału do badania. Cechą charakterystyczną opisów „chaoskampf” jest to, że występują w nich mitologiczne stworzenia i tajemne miejsca. Księga Hioba 26,1-13 podaje właśnie pełny opis tego typu. Pojawiają się w nim istoty zwane Refaim. Powszechnie tłumaczy się ten wyraz jako „cienie szeolu”, lecz studia porównawcze z religiami ościennymi Izraela pokazują, że chodzi tu o istoty, które w prawdawnych czasach zbuntowały się przeciwko Bogu i przyłączyły do sił chaosu. Za karę zostały zamknięte w lochach. Tradycja uwięzienia pobrzmiewa jeszcze w formie aluzji w 2 Ptr 2,4 oraz Judy 1,6 – nie było potrzeby rozwijać tych aluzji ponieważ pełna forma mitu znana była w Księdze Enocha.

Echa tego opisu znajdujemy jeszcze tylko w Księdze Izajasza 51,9: „Obudź się, obudź się, oblecz się w siłę, tyś, ramię Pana! Obudź się jak za dni dawnych, jak w czasach odległych! Czy to nie tyś rozłupało potwora, przeszyło smoka morskiego?„. W tym opisie smok morski symbolizuje moce chaosu. Ale dlaczego w ogóle smok?

Pozabiblijny opis typu „chaoskampf”

Sumeryjskie i kananejskie opisy stworzenia świata  należą przede wszystkim do opisów typu „chaoskampf”. Opierają się one o motyw walki syna boga najwyższego z mocami nieładu/chaosu, które reprezentuje pradawny smok. Do najbardziej znanych opisów należy fragment Enuma Elisz, sumeryjskiego eposu z około III/II tysiąclecia p. Ch. On też nosi największe ślady podobieństwa do opisów znanych z kart biblijnych.

Sprzymierzeńcy chaosu drżą ze strachu

[bs_well size=”sm”][row] [column lg=”6″ md=”12″ sm=”12″ xs=”12″ ] Drżą w dole jej członkowie.
[/column] [column lg=”6″ md=”12″ sm=”12″ xs=”12″ ] Refaim drżą, wody i ich mieszkańcy.  (Hi 26,5)
[/column] [/row]

[/bs_well]

Zniszczenie potwora symbolizującego chaos i ukrycie swojego tronu

[bs_well size=”sm”] [row] [column lg=”6″ md=”12″ sm=”12″ xs=”12″ ] Pan – nogami podeptał fundamentum Tiamat –
Boskim swoim orężem, nieubłaganym – rozbił jej czaszkę!
Przeciął zatem przewody jej krwi –
I rozkazał, iż wiatr Północny uniósł ją (krew) w miejsca tajemne.
Ojcowie jego widzieli go, radowali się, weselili –
Dary i ofiary mu ofiarowali.
Odpoczął tedy Pan. Ujrzał trupa –
[/column] [column lg=”6″ md=”12″ sm=”12″ xs=”12″ ] Zasłania widok swojego tronu i rozpościera nad nim swój obłok. Na krańcu wód zakreślił granice, oddzielił światłość od ciemności.Kolumny niebieskie chwieją się i drżą przed jego groźbą. Swoją mocą uspokoił morze, a swoją mądrością zmiażdżył Rahaba. Od jego tchnienia rozjaśnia się niebo; jego ręka przebiła giętkiego węża. Hi 26,1-13
[/column] [/row] [/bs_well]

Użycie resztek ciała potwora do stworzenia świata

[bs_well size=”sm”]

[row] [column lg=”6″ md=”12″ sm=”12″ xs=”12″ ] Rozdziera ciało potworne, obmyśla dzieło twórcze.
Rozciął (trupa) jako rybę – na dwie połowy.
Jedną połowę umieścił, pokrył nią niebo.
[/column] [column lg=”6″ md=”12″ sm=”12″ xs=”12″ ] Odkryta jest przed nim kraina umarłych i nie ma okrycia miejsce zagłady. Rozpościera północ nad pustką, a ziemię zawiesza nad nicością. Skupia wody w swoich chmurach, a jednak obłok nie pęka pod ich ciężarem. Hi 26,1-13
[/column] [/row]

[/bs_well]

W gruncie rzeczy nawet, gdy czytamy „kanoniczny” opis stworzenia, szczególnie jego początek – Rdz 1,2 – motyw chaosu jest w nim obecny. Prawdą jest, że Bóg z nim nie walczy, ale może widzimy tu już krajobraz powojenny? Jest wiele hipotez co do tego co działo się u początku świata, do jednej z nich należy właśnie przypuszczenie, że Bóg stworzył świat na zgliszczach jakiegoś poprzedniego świata. Inną ciekawą myślą jest, czy Bóg stworzył świat z niczego (creatio ex nihilo) czy przekształcił go z wcześniej istniejącej materii. Jednak to chyba temat na kiedy indziej.