Niż wierzgać, ty — człowieku! przeciw ościeniowi?[1]

Ten charakterystyczny wyraz – oścień – w greckim  tekście Dziejów Apostolskich brzmi κέντρον.

W sztuce Eurypidesa pojawia się ten sam wyraz – κέντρον – w łudząco podobnym, wyżej cytowanym, wyrażeniu.

Ciężko tu mówić o przypadku, skoro zarówno sformułowanie i ten charakterystyczny wyraz są podobne. Z czasem to sformułowanie z pewnością stało się przysłowiowe, nie mogło być inaczej jeśli było ono symbolem sporu człowieka z bogiem, wielokrotnie powtarzanym w słynnej greckiej tragedii. Cała sytuacja w drodze do Damaszku zdaje się być żywą ilustracją deus ex machina.

Eurypides znany jest między innymi z tego, że wprowadził do języka greckiego i do sztuk teatralnych wyrażenie deus ex machina, na określenie maszyny za pomocą, której z wysoka spuszczano postać boga, który przeprowadzał ingerencję w akcję sztuki. Wyrażenie to stało się szybko symbolem boskiej, nieoczekiwanej interwencji, która rozładowywała akcję i doprowadzała do zwrotu o 180 stopni. Eurypides często stosował ten zabieg, za co zaczęto go krytykować, odbierano to jako “pójście na łatwiznę” w trudnym momencie.

Innym ciekawym spostrzeżeniem jest to, że w tej samej tragedii[2], Dionizos nazywany jest παῖς “synem bożym”:

Jest to oczywiście wielokrotne określenie Jezusa jako “Syna Bożego”:

Samo w sobie oczywiście o niczym to nie świadczy, może poza tym, że nawet w greckich sztukach pojawiał się boski pośrednik ingerujący w życie ludzi!

W relacji Łukasza w Dziejach 7 i 26 wydarzenie na drodze do Damaszku jest właśnie deus ex machina, autor biblijny jak najbardziej celowo tak opisał to wydarzenie i użył dosłownego cytatu z tragedii Eurypidesa, by dać wszystkim do zrozumienia o czym pisze. Czy jednak Jezus faktycznie cytował Eurypidesa w słowach kierowanych do Szawła? Tutaj mam wątpliwości, była to raczej inwencja autora przekazu – Łukasza. w Dz 26,14 czytamy, że głos przemówił po hebrajsku, więc już z samej tej przyczyny nie mógł to być literalny cytat, ale co najwyżej parafraza. A może Jezus chciał dać do zrozumienia, że prawda o nim, przekazywana jest także w religii greckiej? Skandal? To zobaczmy co mówił Apostoł Narodów na Areopagu! Przy okazji zobaczmy w jakim stopniu autorzy biblijni znali teksty greckich poetów i jak je interpretowali.

Niektórzy zaś z filozofów epikurejskich i stoickich ścierali się z nim. Jedni mówili: Cóż to chce powiedzieć ten bajarz? Drudzy zaś: Zdaje się, że jest zwiastunem obcych bogów. Zwiastował im bowiem dobrą nowinę o Jezusie i zmartwychwstaniu. Zabrali go i zaprowadzili na Areopag, mówiąc: Czy możemy dowiedzieć się, co to za nowa nauka, którą głosisz? Kładziesz bowiem jakieś niezwykłe rzeczy w nasze uszy; chcemy przeto wiedzieć, o co właściwie chodzi. A wszyscy Ateńczycy i zamieszkali tam cudzoziemcy na nic innego nie mieli tyle czasu, co na opowiadanie lub słuchanie ostatnich nowin. A Paweł, stanąwszy pośrodku Areopagu, rzekł:

Mężowie ateńscy! Widzę, że pod każdym względem jesteście ludźmi nadzwyczaj pobożnymi. Przechodząc bowiem i oglądając wasze świętości, znalazłem też ołtarz, na którym napisano: Nieznanemu Bogu. Otóż to, co czcicie, nie znając, ja wam zwiastuję. Bóg, który stworzył świat i wszystko, co na nim, Ten, będąc Panem nieba i ziemi, nie mieszka w świątyniach ręką zbudowanych ani też nie służy mu się rękami ludzkimi, jak gdyby czego potrzebował, gdyż sam daje wszystkim życie i tchnienie, i wszystko. Z jednej krwi wywiódł też wszystkie narody ludzkie, aby mieszkały na całym obszarze ziemi, ustanowiwszy dla nich wyznaczone okresy czasu i granice ich zamieszkania, żeby szukały Boga, czy go może nie wyczują i nie znajdą, bo przecież nie jest On daleko od każdego z nas. Albowiem w nim żyjemy i poruszamy się, i jesteśmy, jak to i niektórzy z waszych poetów powiedzieli: Z jego bowiem rodu jesteśmy” (Dz 17,18-28).

Żółty fragment po grecku wygląda tak:Jest to cytat z greckiego poety z III w. p.n.e. Aretusa (stoik z okolic Pawła), z jego dzieła „Fenomeny”: Zacznijmy od Zeusa, o którym my, śmiertelni, tyle rozpowiadamy, każda ulica, każde targowisko, pełne jest Zeusa, każde morze, każdy port, pełen jest jego boskiej osoby, wszędzie, każdy jest dłużnikiem Zeusa, bo my wszyscy jesteśmy z jego rodu. Paweł używa tych samych słów, cytuje dosłownie z Aretusa.

Pomarańczowy fragment po grecku wygląda tak: Co jest cytatem z Epimenidesa poety z VII w. p.n.e. Ukształtowany został  grobowiec dla Ciebie, jedyny święty i potężny  Kreteńczycy zawsze kłamcy, wstrętne bestie, brzuchy bezczynne. (por. Tyt 1,12)  Ale nie jesteś martwy: żyjesz i będziesz trwać na zawsze,  W tobie żyjemy, poruszamy się i jesteśmy. Ponownie widzimy, że cytat jest wyraźny, te same wyrazy, w tej samej kolejności. Poza tym, Paweł cytuje jeszcze raz tego autora, ten sam wiersz w liście do Tytusa!

Szok? Może dla nas, chrześcijan z XXI wieku, którzy alergicznie reagują na wszystkie “pomysły teologów”. Cofnijmy się jednak o 2000 lat. Czy dla starożytnych chrześcijan także było szokiem, gdy Paweł cytował greckich poetów i gdy teksty, które Grecy odnosili do Zeusa i Dionizosa on odnosił do Boga JHWH i Jezusa?

Może wyobraźmy sobie, że Pan Jezus przychodzi na świat dopiero dziś i mówi do nas cytując Budkę Suflera czy dzieła Mickiewicza. To by się niektórzy zdziwili. Pismo Święte jest niesamowitym świadectwem, jest produktem swoich czasów, wykorzystuje wiele odniesień, które były czytelne przede wszystkim dla ludzi I wieku. Musimy włożyć sporo wysiłku by je odszukać. Nie wspominając o tym co odkrywamy dalej, dla Pawła nie było problemem szukać prawdy o objawionym Bogu w obcych religiach! A dla Łukasza nie było problemem stosowanie klasycznego motywu deus ex machina by opowiadać o Jezusie.